มูลปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[55] ‘‘ปฏิเสวตินามา’’ติ ปทํ มาติกายํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอโส เมถุนธมฺโม นามา’’ติ สพฺพปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺฐกถายํ ‘‘เอโส วุจฺจติ เมถุนธมฺโม นามา’’ติ อุทฺธฏาฯ อิตฺถิยา นิมิตฺเตน อตฺตโน นิมิตฺตนฺติ ทุวิญฺเญยฺยเมตํ ทสฺสิตํฯ อตฺตโน นิมิตฺเตน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา น ทสฺสิตํฯ จตฺตาริ ฐานานิ มุญฺจิตฺวาติ เอตฺถ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปนฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อจฺฉุปนฺตํ นีหรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ มชฺฌนฺติ อคฺคปฺปเทสํฯ อุปริภาคมชฺฌนฺติ อุปริภาคสฺส อคฺคปฺปเทสํฯ นฏฺฐกายปฺปสาทนฺติ เอตฺถ อุปหตินฺทฺริยสฺส อาปตฺติสมฺภวโต อิธาปิ อาปตฺตีติ เจ? เนติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มตจมฺมํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มตจมฺมญฺหิ อนุปาทินฺนํ, อุปาทินฺเน เอว ปาราชิกาปตฺติฯ อปิธาย อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวาฯ ยถา ทนฺตา น ทิสฺสนฺติ, ตถา ปิธาเยว นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

โคนโสติ โคณปิฏฺฐิโก มณฺฑลสปฺโป, ยสฺส ปิฏฺเฐ โลหิตกานิ มณฺฑลานิ ทิสฺสนฺติฯ กลลปริจยวาริจารมจฺฉคฺคหเณน กิญฺจาปิ สมุทฺเท มหามุขา หตฺถิสรีรมฺปิ เอกปฺปหาเรน คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตตรา จ คหิตา โหนฺติ, เตสํ มุขาทีสุ เมถุนธมฺโม น สมฺภวตีติ ตตฺถ ฐานปริจฺเฉโท นตฺถีติ เอเก, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ เอตเมว หีติ อนนฺตรํ สนฺธายฯ สทฺธิํ โยชนาย อกฺขรโยชนายฯ ‘‘ปญฺญตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นามาติ วุตฺตตฺตา สพฺพสิกฺขาปทํ สพฺพภิกฺขูหิ สิกฺขิตพฺพํฯ น หิ กสฺสจิ อูนมธิกํ วา อตฺถี’’ติ ตสฺส คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ปริวาเร ปน –

‘‘น อุกฺขิตฺตโก น จ ปน ปาริวาสิโก,

น สงฺฆภินฺโน น จ ปน ปกฺขสงฺกนฺโต;

สมานสํวาสกภูมิยา ฐิโต,

กถํ นุ สิกฺขาย อสาธารโณ สิยา’’ติฯ (ปริ. 479) –

วุตฺตํฯ ตทฏฺฐกถาย จ ‘‘อยํ ปญฺหา นหาปิตปุพฺพกํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อยญฺหิ ขุรภณฺฑํ ปริหริตุํ น ลภติ, อญฺเญ ลภนฺติฯ ตสฺมา สิกฺขาย อสาธารโณ’’ติ วุตฺตํฯ

ตํ สพฺพํ ยถา สํสนฺทติ สเมติ, ตถา เวทิตพฺพํ ฯ ภิกฺขุนีนํเยว สาธารณานิ สิกฺขาปทานิปิ ภิกฺขุ สิกฺขติ, เอวมญฺโญปิ อนฺหาปิตปุพฺพโก ภิกฺขุ ตํ สิกฺขาปทํ สิกฺขติ เอว ตทตฺถโกสลฺลตฺถนฺติ กตฺวา สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สมสิกฺขตา นามาติฯ ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทิวิภงฺโคตํนิยามโกติลกฺขณตฺตา วตฺถุนิยมนตฺถํ วุตฺตํฯ เตน อมนุสฺสิตฺถิปฺปสงฺเคน กเต สุวณฺณรชตาทิมเย ปฏิกฺขิปติฯ อิโต ปฏฺฐาย เย จ ‘‘ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ วิภงฺโค ปวตฺตตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตา, เต ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพาฯ

ปฐมจตุกฺกกถาวณฺณนา

[57] อาปตฺติ ปาราชิกา อสฺส โหตีติ เอตฺถ ยสฺมา สา อกุสลา อาปตฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺภวํ อภิภวติ, ราคาภิภเว ตสฺมิํ ปาราชิกาติ ลทฺธนามา ปุพฺพภาเค อาปนฺนา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย อภิภวิตฺวา วินาเสตฺวา สยเมเวกา อสฺสฯ วตฺถุนา สภาคาหิ วา อสภาคาหิ วา อญฺญาหิ ปาราชิกตฺเตน สมานชาติกาหิ อาปตฺตีหิ สยํ นาภิภวียตีติ เอเกฯ ตํ ตํ ปุพฺเพ วิจาริตเมวฯ ยทา ปน จตสฺโสปิ ปาราชิกาปตฺติโย เอกโต โหนฺติ, ตทา ตา ตสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขุภาวํ อภิภวนฺติ, อภิกฺขุํ กโรนฺติ, อนุปสมฺปนฺนํ กโรนฺติ, สมญฺญายปิ ภิกฺขุ น โหติฯ โอมสวาทปาจิตฺติยํ น ชเนตีติ เอเกฯ ทุติเยน อตฺถวิกปฺเปน ปาราชิกสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติ สมฺปตฺติ อาปตฺตีติ อตฺโถ สงฺคหิโต โหตีติ กตฺวา อาปตฺติสมฺปตฺติวาทีนํ สงฺคหิโต โหติ, ยุชฺชติ เจสา ปรสาเปกฺขาฯ สาปตฺติโก นาม โส ภิกฺขุ โหติ, อญฺญถา ตสฺส ขณภงฺเคน อนาปตฺติโก ภเวยฺย, น จ โหตีติฯ กทา ปน โหตีติ? ยทา กาลํ กโรติ, ยทา จ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณราทิภูมิยํ ติฏฺฐติฯ ยทิ เอวํ สิกฺขาย ปจฺจกฺขาตาย ปาราชิกาปตฺติ ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา จาติ อุภยํ ตสฺส เอกโต อตฺถิ, สงฺฆาทิเสสาทิอาปตฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน กิํ น ปจฺจกฺขาตา, ปุน อุปสมฺปนฺเนน เทสาเปตพฺพาฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ ชาตํ, อภิกฺขุ อาปตฺติโต วุฏฺฐาติ, คหฏฺโฐ วุฏฺฐาติ, สามเณโร วุฏฺฐาติ, ตโต วินยวิโรธา น วุฏฺฐาติฯ หญฺจิ ปน วุฏฺฐาติ คหฏฺโฐ, สามเณโร วา สีลสมฺปนฺโนว ฌานลาภี อสฺส, โสตาปตฺติผลสฺส วา อรหตฺตผลสฺส วา ลาภี อสฺส, ปาราชิกาปตฺติยา สาปตฺติโก อรหา อสฺสฯ อุกฺขิตฺตโก อุปฺปพฺพชิโต วา ปริวาสารโห มานตฺตารโห อุปฺปพฺพชิโต วา สีลสมฺปนฺโน ฌานลาภี อสฺส, โสตาปตฺติผลสฺส, อรหตฺตผลสฺส วา ลาภี อสฺส, สาปตฺติโก สนฺตรายิโก อรหา อสฺส, โส ปุน อุปสมฺปนฺโน ปริวาสํ, มานตฺตํ วา ทตฺวา อพฺเภตพฺโพ อุกฺขิตฺตโก โอสาเรตพฺโพติ สมาโน อยํ อุปลพฺโภติฯ

อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโน ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ สาทิยติ สํวาสํ, สนฺตรายิกตฺตา อุโปสถทิวสาทีสุ คหฏฺฐสฺส วิย สยเมว สีลํ สมาทิยนฺตสฺสปิ น สีลสมาทานํ รุหติ, ปเคว ฌานาทีนิฯ โส เจ ภิกฺขุภาวํ น สาทิยติ น ปฏิชานาติ สํวาสํ น สาทิยติ, เกวลํ ภิกฺขูนํ อาวิกตฺวา ราชเวริโจราทิภเยน กาสาวํ น ปริจฺจชติ, อนุปสมฺปนฺโนว โหติ สหเสยฺยาทิํ ชเนติ, สีลสฺส จ ฌานาทีนญฺจ ภาคี โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘อาปนฺเนน วิสุทฺธาเปกฺเขน สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ปฐมสฺส ฌานสฺส อธิคมายา’’ติอาทิ (มหาว. 134-135)ฯ

ตตฺถ สนฺตี อาปตฺตีติ สาวเสสานวเสสปฺปเภทา สพฺพาปิ อาปตฺติ อาปนฺนา อธิปฺเปตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ปเคว คหฏฺฐาทิภูมิยํ ฐิโต ฌานาทีนํ ภาคี อสฺส สุทฺธนฺเต ฐิตตฺตา, โย ปน อุกฺขิตฺตโก อโนสาริโต, ครุธมฺมํ วา อาปชฺชิตฺวา อวุฏฺฐิโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คหฏฺฐาทิภูมิยํ ฐิโต, น โส ฌานาทีนํ ภาคีเยว ภวติ น สุทฺธนฺเต ฐิตตฺตา, สกรณียตฺตา จ, เตเนว ภควตา ‘‘โส ปุน อุปสมฺปนฺโน โอสาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต ภิกฺขุกาเล อาปนฺนา อนฺตรายิกา ธมฺมา วิปฺปฏิสารํ ชนยิตฺวา อวิปฺปฏิสารมูลกานํ ปาโมชฺชาทีนํ สมฺภวํ นิวาเรนฺติ, โน สกาสาเวสุเยวฯ โน เจ นิวาเรนฺติ, สมฺภวติฯ